Γεώργιος Καφαντάρης:
Ένας Ρουμελιώτης αυθεντικός
πολιτικός ηγέτης (1873-1946)*
«Εισήλθε
εις την πολιτικήν πένης και έφυγε από την ζωήν πενέστερος»
Κλεομένης Κουτσούκης
Ομ. Καθ. Παντείου Πανεπιστημίου
Θέλω να ευχαριστήσω τον Δήμο Αγράφων και ιδιαίτερα την αντιδήμαρχο κ. Β.
Φεγγούλη για την τιμή να με καλέσει να μιλήσω για τον μεγάλο Ευρυτάνα πολιτικό,
τον Γεώργιο Καφαντάρη.
Το να μιλήσει κανείς για τον
Γεώργιο Καφαντάρη, που υπήρξε γέννημα θρέμμα αυτής εδώ της γης, της ιστορικής
Φραγκίστας, είναι ταυτόχρονα και τιμή και μεγάλη ευθύνη. Γιατί ο Γ.Κ. υπήρξε κορυφαίος Έλληνας
πολιτικός που δέσποσε για μισό αιώνα στην πολιτική ζωή της χώρας μας.
Ι. Εισαγωγικά
Πριν ακριβώς από εκατό
χρόνια, δηλ. το 1915, ο Γ.Κ. διέπρεψε ως Υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση των
Φιλελευθέρων, υπό τον Ελ. Βενιζέλο. Είχε
εκλεγεί βουλευτής του κόμματος αυτού στις εκλογές του 1911. Και, βουλευτής ων δεν δίστασε, με την κήρυξη
των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13, να στρατευθεί ως εθελοντής και να μεταβεί
στο μέτωπο, να πολεμήσει ως απλός Έλληνας στρατιώτης κατά των Βουλγάρων και
Τούρκων [1].
Ας μου επιτραπεί με την
ευκαιρία αυτή να σημειώσω ότι στις πολλές σελίδες άφατης δόξης, που η Ευρυτανία
και τα παιδιά της έγραψαν με τη συμμετοχή τους στους εθνικούς αγώνες, όπως του
1821, στους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13, στο έπος του ’40 και
στην Εθνική Αντίσταση 1941-44, μπορούμε να προσθέσουμε δικαιολογημένα και
σελίδες δόξης που τής χάρισαν, αφ’ ενός η εποποιΐα των ξενιτεμένων ανά τον
κόσμο παιδιών της και αφ’ ετέρου οι προσωπικότητες που αναδείχθηκαν τον
προηγούμενο αιώνα, ιδιαίτερα κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα [2].
Η Φραγκίστα, όπως και τόσα
άλλα χωριά της Ευρυτανίας, έχουν απτές αποδείξεις για τα φιλάνθρωπα και
κοινωφελή έργα με τα οποία τα ξενιτεμένα παιδιά της ευεργέτησαν τον γενέθλιο
χωριό, όπως οι Πανουργιάδες, οι Παπαδόπουλοι, οι Τσαούσηδες, Τσιτσόπουλοι και
τόσοι άλλο, τόσο από την Κωνσταντινούπολη, όσο και από την Αμερική.
Ο φίλος δικηγόρος, π.
πρόεδρος του Δ.Σ. Καρπενησίου, κ. Χαρ. Κούτσικος, έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με
τους ξενιτεμένους της περιοχής των Αγράφων [3].
Για τις προσωπικότητες, που
ανέδειξε η Ευρυτανία αναφέρω ενδεικτικά τον Δημοσιογράφο και πρωτοπόρο σοσιαλιστή
πολιτικό Στέφανο Γρανίτσα, που δυστυχώς πέθανε πολύ νέος, πριν ακριβώς από εκατό χρόνια. Τον λογοτέχνη και ακαδημαϊκό Ζαχαρία
Παπαντωνίου, τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Κων. Τριανταφυλλόπουλο, τον δικηγόρο
και πολιτικό Γεώργιο Καφαντάρη κ.ά.
____________________________
Ομιλία στα «Καφαντάρεια
2015». Αν Φραγκίστα, 8 Αυγούστου 2015
Θα μπορούσα να σημειώσω εδώ,
ότι όλα τα παραπάνω (που προσθέτουν δόξα και περηφάνεια στην Ευρυτανία),
αποτελούν σήμερα ένα ανεκτίμητο, πολύτιμο κεφάλαιο για την ανάδειξη της
ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας της Ευρυτανίας. Γι’ αυτό, επιτρέψτε μου
να προσθέσω ότι η ίδρυση και λειτουργία του «Πολιτιστικού Κέντρου Γεώργιος
Καφαντάρης» εδώ στη Φραγκίστα, συμβάλλει τα μέγιστα στην προσπάθεια, όχι μόνο
διατήρησης της μνήμης του Γ. Κ. αλλά και στην προβολή ευρύτερα της
περιοχής. Θα ήθελα γι’ αυτό να συγχαρώ
τον Πρόεδρο του Κέντρου κ. Κων. Κωστόπουλο, που εδώ και δεκαετίες πήρε αυτή την
πρωτοβουλία και δούλεψε με μύριες δυσκολίες, απ’ όσο ξέρω, να την φέρει εις
πέρας. Συγχαρητήρια αξίζουν στον κ.
Κωστόπουλο αλλά επίσης και σε όσους συνέβαλαν ή συμβάλλουν στην αξιέπαινη αυτή
προσπάθεια μνήμης, ιστορίας και πολιτισμού [4].
ΙΙ. Η Επικαιρότητα του Ευρυτάνα πολιτικού ηγέτη
Πριν από έναν αιώνα και πλέον,
δηλ. το 1911, ο Γεώργιος Καφαντάρης εκλέχτηκε βουλευτής των Φιλελευθέρων, ξεκινώντας
μια πετυχημένη πολιτική διαδρομή ως το θάνατό του το 1946. Ο πολύτιμος τόμος του Μιχάλη Σταφυλά «Γεώργιος Καφαντάρης: Μια ζωή στις επάλξεις
της Δημοκρατίας» (2005), που επανεκδόθηκε πρόσφατα από την Πανευρυτανική
Ένωση, δίνει σε 526 σελίδες όλες τις πτυχές της πολιτικής του δράσης. Σήμερα, που η χώρα μας ζει μια πρωτοφανή
οικονομική κρίση, δοκιμαζόμενη από τα δάνεια και τους δανειστές της, η
οικονομική διπλωματία του Γεωργίου Καφαντάρη είναι εξόχως επίκαιρη. Ο κορυφαίος Ευρυτάνας πολιτικός φαίνεται ότι
παράλληλα προς τις άλλες αρετές του δημόσιου άνδρα διέθετε και αυτές τις
ικανότητες του αξιόλογου εθνικού διαπραγματευτή. Πέτυχε τη σύναψη δανείου με τους
ευνοϊκότερους όρους αλλά και η οικονομική πολιτική που άσκησε ως υπουργός
Οικονομικών υπήρξε τόσο επιτυχής, ώστε να κάνει τον Ελευθέριο Βενιζέλο να τον
αποκαλέσει «αμείλικτον φρουρόν του
δημοσίου πλούτου (που) παρεμποδίζει πάσαν παρεκτροπήν δυναμένην να θέση εις
κίνδυνον το μετά τόσου κόπου κτηθέν ισοζύγιον προϋπολογισμού» [5].
Ποιος αμφιβάλλει ότι τέτοιους Υπουργούς Οικονομικών έχουμε ανάγκη
σήμερα.
Το ήθος, η υπευθυνότητα, η
πρακτική αποτελεσματικότητα και η υπέρβαση του μερικού ή κομματικού χάριν του
εθνικού συμφέροντος, που απετέλεσαν την κορωνίδα της πολιτικής συμπεριφοράς του
Γ. Κ. συγκροτούν αυτό που έχει αποκληθεί «Σχολή Καφαντάρη», στην οποία
εθήτευσαν αρκετοί Ευρυτάνες και Ρουμελιώτες πολιτικοί, όπως ο Γ. Μπουρδάρας, ο
Δ. Τουλούπας, Αθανασιάδης, Παπασπύρου, Ροκόφυλλος κ.ά. [6]
Για τον Γεώργιο Καφαντάρη θα
χρειάζονταν ατελείωτες ώρες και μέρες πολλές να μιλάει κανείς. Εκτός βέβαια από τα πολλά βιβλία, είναι
παρήγορο ότι υπάρχει σήμερα εδώ στη Φραγκίστα το ομώνυμο Ίδρυμα και Πολιτιστικό
Κέντρο «Γ.Κ.», που μπορεί να οργανώνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα ημερίδες ή
συνέδρια πάνω στις ποικίλες πτυχές της προσωπικότητας και του πλούσιου έργου,
πολύτιμη κληρονομιά που άφησε ο Γ. Κ.
Ακόμη είναι προφανές ότι στο
πλαίσιο μιας ολιγόλεπτης ομιλίας αποσπασματικά μόνο μπορεί να αναφερθούμε σε
μερικές στιγμές από την πολιτική συμπεριφορά του Γ. Κ., στις οποίες
καταφαίνεται το ανώτερο ήθος αλλά και η πληθωρική προσωπικότητα του μεγάλου
αυτού Ευρυτάνα πολιτικού ηγέτη. Γι’ αυτό
θα επιλέξουμε εδώ μερικές μόνο εκφάνσεις και εκδηλώσεις από τη συμπεριφορά και
τους λόγους του.
Ίσως, η σημερινή συγκυρία της
κρίσης που περνάει η χώρα μας, αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να
εξαρθούν ακριβώς το πολιτικό ήθος και η νουνεχής και σώφρων συμπεριφορά του Γ.
Κ. για παραδειγματισμό.
Ενδεικτικά και επιγραμματικά
θα σταθώ σε μερικές μόνο από τις επιτυχίες του, που σημάδεψαν το πέρασμά του
από τις αρχές ακόμη του πολιτικού του βίου, που είναι διάσπαρτες στις σελίδες
του τόμου που τού αφιερώνει ο Μ. Σταφυλάς:
1. To 1911, που δέσποζε στη Βουλή το γλωσσικό ζήτημα,
πήρε θαρρετά θέση υπέρ της δημοτικής γλώσσας.
2. Το 1915, ως Υπ. Εσωτερικών στην κυβέρνηση Ελ
Βενιζέλου εκφώνησε στη Βουλή πύρινο αντιμοναρχικό λόγο! Ήταν άλλωστε σταθερά υπέρ της αβασίλευτης
δημοκρατίας. Έμεινε ιστορική η φράση του
«όπου υπάρχουν βασιλείς τα δίκαια του
λαού κινδυνεύουν».
3. Επίσης, ήταν εναντίον της ανάμιξης των στρατιωτικών
στην πολιτική. Ως γνωστόν και τα δύο
αυτά θέματα με τη συνέπεια που τον διέκρινε στάθηκαν αφορμή να μη δεχθεί
δελεαστικές προτάσεις για ανάληψη ανωτάτων πολιτειακών αξιωμάτων.
4. Το 1917
μίλησε πρώτος για την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών, ενώ το 1919, ως
υπουργός Γεωργίας, έφερε νόμο στη Βουλή για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών του
θεσσαλικού κάμπου.
5. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Κόμμα των
Φιλελευθέρων, ο Γ. Κ. επιλεγόταν ως ειδικός αγορητής προκειμένου να αναπτύξει
τις θέσεις του κόμματος, πάνω σε θέματα εξαιρετικής σημασίας και σπουδαιότητας,
όπως ο αντιμοναρχικός του λόγος, που προανέφερα, για τα έκτροπα που
δημιούργησαν οι βασιλοτρομοκράτες καθώς και για θέματα της Δημόσιας Διοίκησης και
ειδικά τη διαφθορά των δημοσίων υπαλλήλων.
Ήθελε «τους πολιτικούς να
υπηρετούν την πατρίδα και όχι η πατρίδα τους πολιτικούς»[7]. Όπως γράφει ο Μιχάλης Σταφυλάς, ο Γ.
Καφαντάρης αντιτασσόταν στον δημοσιοϋπαλληλικό συνδικαλισμό, αφ’ ενός λόγω
κινδύνου διαταράξεως του κρατικού προϋπολογισμού, δεδομένου ότι διεκδικούσαν
μονίμως αύξηση μισθών και αφ’ ετέρου λόγω της απειλής των απεργιών, που
δυσκόλευε τη λειτουργία του κράτους.
Ωστόσο, δεν ήθελε ούτε οι μισθοί των βουλευτών και των υπουργών να
απέχουν από τους μισθούς των υπολοίπων εργαζομένων. «Θα προτιμούσα» έλεγε «οι
πολιτικοί να προέρχονται από τα πτωχά στρώματα του λαού γιατί αυτοί νιώθουν
καλύτερα τις ανάγκες του» [8]. Υπερθεμάτιζε επίσης και για τα θέματα
ευθύνης των υπουργών, καθώς και το σοβαρό θέμα της συμπεριφοράς των βουλευτών
και του κύρους του Κοινοβουλίου, που όπως φαίνεται υπήρξε πάντοτε ένα θέμα
διαχρονικό.
6. Όταν, μετά την Επανάσταση του 1922, επέστρεψε ο
Βενιζέλος και σχημάτισε κυβέρνηση, ο Γ. Καφαντάρης ανέλαβε Υπουργός
Δικαιοσύνης. Κι όταν ο Βενιζέλος έφυγε
πάλι για το εξωτερικό του εμπιστεύθηκε και την αρχηγία του κόμματος των
Φιλελευθέρων, με συνέπεια ο Γ. Κ. τότε να γίνει και πρωθυπουργός. Αρνούμενος όμως, όντας συνεπής προς τις αρχές
του αν και αντιμοναρχικός, να κηρύξει τη δημοκρατία χωρίς λαϊκό δημοψήφισμα
αλλά μόνο με απόφαση της Βουλής, όπως υποστήριζε ο Α. Παπαναστασίου, δεν
δίστασε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία
μετά ένα μήνα.
Ο πολυβραβευμένος Ευρυτάνας
λογοτέχνης και συγγραφέας Μιχάλης Σταφυλάς, που έχει συγγράψει την πιο
εμπεριστατωμένη ως τώρα μελέτη για τον μεγάλο Ευρυτάνα πολιτικό, γράφει ότι ο
Γ. Κ., παράλληλα με την αφοσίωσή του στην ευρύτερη πολιτική, είχε και μια άλλη
μεγάλη αφοσίωση, δηλ. στην Ευρυτανία «στην αποξεχασμένη αυτή περιοχή», όπως
γράφει, «με τόσα άλυτα προβλήματα έκαμε
ό,τι μπορούσε. Είχε (άλλωστε) και
(πολιτικούς) αντιπάλους στον τόπο του.
Δεν μπορούσε να λύσει όλα τα ευρυτανικά προβλήματα σε μια εποχή, όπου
όλες οι περιοχές περίμεναν από την κεντρική Διοίκηση να βελτιώσει τη ζωή τους». Στον παραπάνω τόμο του ο Μ. Σ. εκθέτει
διεξοδικά και τεκμηριωμένα το τι έχει κάνει ο Γ. Καφαντάρης για την Ευρυτανία,
έχοντας πάντα κατά νου την προτροπή του πατέρα του, που ως παλαίμαχος δήμαρχος
Αγραίων τον συμβούλευε: «Ποτέ να μη
ξεχνάς αυτά που παθαίνουν οι Ευρυτάνες» [9].
Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1926
ίδρυσε το δικό του «κόμμα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων, με βασικό στόχο την
γαλήνη και την ευημερία του έθνους». Δυο
χρόνια αργότερα, το 1928, θα το επαναδραστηριοποιήσει διευρύνοντάς το με το
όνομα «Προοδευτικό Κόμμα». Ωστόσο, ο
Βενιζέλος, όταν απεσύρθη για δεύτερη φορά από την αρχηγία του Κόμματος των Φιλελευθέρων,
όρισε και πάλι αρχηγό, που θα τον διαδεχθεί, τον Γ. Καφαντάρη, ο οποίος
αναλαμβάνοντας πάλι την αρχηγία του ανέστειλε τη λειτουργία του δικού του
κόμματος.
Αξίζει να σημειώσουμε εδώ τα
ευχαριστήρια λόγια που απηύθυνε ο Ελ. Βενιζέλος προς τον Γ. Κ. γράφοντας μεταξύ
άλλων: «Αισθάνομαι το επιτακτικόν καθήκον
να σε βεβαιώσω εξ ονόματος του κόμματος τούτου πόσον είμεθα όλοι υπερήφανοι και
ευγνώμονες εν ταυτώ, δια τον τρόπον καθ’ ον ηγήθης αυτού επί τέσσερα και πλέον
έτη…» για να προσθέσει: το θάρρος,
ιδίως με το οποίον αντιμετώπισες την αντιδημοτικότητα την οποίαν ήτο φυσικόν να
προκαλέσουν τα μέτρα δια των οποίων επεδίωξες να εξασφαλίσης το ισοζύγιον του
προϋπολογισμού, θα μείνη πάντοτε ως τίτλος τιμής και δια σε προσωπικώς και διά
το κόμμα, το οποίον τόσον πιστώς σε ακολούθησεν εις τον ακανθώδη τούτον δρόμον»
[10].
ΙΙΙ. Ανιδιοτέλεια και υπέρβαση των κομματικών
συμφερόντων
Ας σημειωθεί επίσης, ότι όταν
την εποχή εκείνη (δηλ. το 1929) ο Βενιζέλος έφερε στη Βουλή προς ψήφιση το
«Νόμο περί Ιδιωνύμου», που πρόβλεπε περιορισμό των ελευθεριών του λαού, ο Γ.
Καφαντάρης τον κατεψήφισε δηλώνοντας χαρακτηριστικά ότι: «Το δραστικό φάρμακο κατά του κομμουνισμού είναι η ευνομία…». Χτυπώντας
τον στείρο αντικομμουνισμό, από τότε θα πει: «Οι ομιλούντες περί των κινδύνων του κομμουνισμού στρέφονται εναντίον
πάσης νεωτέρας ροπής και κατά πάσης ανακαινίσεως» [11].
Λίγο νωρίτερα, όταν ανέκυψε
θέμα εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας λόγω παραίτησης από την προεδρία του
Παύλου Κουντουριώτη, πολλές εφημερίδες ήσαν ευνοϊκές υπέρ του Γ. Καφαντάρη, που
θεωρούσαν ότι μεταξύ των υποψηφίων του Ζαΐμη και του Σοφούλη, ο Γ. Κ. έπρεπε να
γίνει Πρόεδρος της Δημοκρατίας διότι ήταν ολιγότερο αντιπαθής και γι’ αυτό
επικρατέστερος, δεδομένου, ότι και ο Βενιζέλος αρχικά στήριζε την υποψηφιότητά
του.
Αλλ’ ενώ ο Ζαΐμης ήταν
πρόθυμος να εκτελέσει όλες τις εντολές του Ελ. Βενιζέλου, ως πρωθυπουργού, ο Γ.
Καφαντάρης δήλωνε ότι «θα εκτελούσε τα
καθήκοντά του εντελώς αμερόληπτα και υπεράνω κομμάτων». Αυτό φαίνεται ήταν
που άλλαξε τη γνώμη του Βενιζέλου και πρότεινε τελικά τον Ζαΐμη ως Πρόεδρο της
Δημοκρατίας.
Σε γράμμα του προς τον Ι.
Τσιγκόλη, π. βουλευτή Ευρυτανίας και γερουσιαστή, ο Γ. Κ. αναφέρεται στη
μεταστροφή του Ελ. Βενιζέλου να τον προτείνει για Πρόεδρο της Δημοκρατίας με το
επιχείρημα ότι «η ανάδειξις εις το
Προεδρικό αξίωμα ισχυράς προσωπικότητος θα εδυσχέρανε την εφαρμογή του
κυβερνητικού προγράμματος» και έτσι εξελέγη ο βολικός Ζαΐμης… Και κλείνει την επιστολή λέγοντας: «Εκείνο που με ενδιαφέρει δεν έχει κανείς
την δύναμιν να μου το αφαιρέσει και αυτό είναι η αρμονία με την συνείδησίν μου»
[12].
Ωστόσο, στις δύο τελευταίες
κυβερνήσεις που σχημάτισε ο Ελ. Βενιζέλος, δηλ. το 1932 και το 1933, ο Γ.
Καφαντάρης εκτός από τον ίδιο ως Υπουργό Οικονομικών, συμμετείχαν στην
κυβέρνηση και τρεις δικοί του υπουργοί, δηλ. από το Κόμμα των Προοδευτικών.
Από το 1927 και εντεύθεν, που
ανέλαβε το Υπουργείο Οικονομικών, κατάφερε να βάλει τάξη στα οικονομικά της
Χώρας, που είχαν διασαλευθεί με την πολυετή πολιτική αστάθεια. Όπως γράφει η συνάδελφός μου στο Πάντειο
Πανεπιστήμιο, κ. Αρετή Φεργάδη-Τούντα, καθηγήτρια της Διπλωματικής Ιστορίας: «Δεν χωρεί αμφιβολία πως το έργο του Γ.
Καφαντάρη στην ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας και στην υπόθεση της
αποπεράτωσης της προσφυγικής αποκατάστασης και εγκατάστασης ήταν τιτάνιο, διότι
κατόρθωσε, συνεργαζόμενος με προσωπικότητες της ελληνικής και της διεθνούς
ζωής, να ανακτήσει η χώρα την πίστη της διεθνώς, στις ξένες χρηματαγορές, να
αποκατασταθεί το γόητρό της και να συμβάλει στην προώθηση σημαντικών ζητημάτων
συναφών με το πολυδιάστατο προσφυγικό πρόβλημα, κυρίως εκείνων που άπτονταν της
εσωτερικής όψης του. Το έργο, το
επιτελεσθέν υπό του Καφαντάρη, την περίοδο εκείνη, αποδίδει με σαφήνεια και
ακρίβεια ένα απόσπασμα από κύριο άρθρο της εφημερίδας «Μακεδονία», τη
μεθεπόμενη της υπογραφής των συμβάσεων στο Λονδίνο, στις 1 Φεβρουαρίου 1928: “Ο
θρίαμβος αυτός (η κάλυψη του δανείου) δεν επετεύχθη δια της μαγικής
ράβδου. Είναι ο ωραίος καρπός μεγάλων
και δυσκόλων προσπαθειών και δεξιοτεχνικής διαχειρίσεως των διαπραγματεύσεων
υπό του αναλαβόντος αγογγύστως να άρη τον σταυρόν της οικονομικής ανορθώσεως
σημερινού υπουργού Οικονομικών» [13].
Εκτός των άλλων επέδειξε και στήριξε
στην πράξη φιλαγροτική πολιτική.
Όταν λίγο πριν κηρύξει τη
δικτατορία του 1936, ο Μεταξάς έφερε στη Βουλή το νόμο για την απαγόρευση της
αιγοβοσκής ως επικίνδυνης για τα δάση, ο Γ. Καφαντάρης αντιτάχθηκε σθεναρά λέγοντας
ότι: «η απαγόρευση αυτή ισοδυναμεί με
εσκεμμένη εξόντωση των ορεινών της χώρας πληθυσμών», έχοντας κατά νου
βέβαια την ορεινή και κτηνοτροφική Ευρυτανία, για να συνεχίσει λέγοντας ότι: «η συντήρηση και επέκταση της δασικής της
χώρας μας βλαστήσεως αποτελεί όντως υψίστην ανάγκην… (αλλά) δεν είναι η κτηνοτροφία η καταστρέφουσα τα
δάση… Κυκλοφορούν προχειρολόγοι
αντιλήψεις κατά τας οποίας η εξόντωσις της αιγοτροφίας είναι η πανάκεια της
προστασίας των δασών… Δεν αποτελεί
(όμως) δασικήν πολιτικήν η εξόντωσις των πληθυσμών. Η δασική πολιτική είναι η συμφιλίωσις των
κατοίκων με τα δάση, δια μερίμνης καθιστώσης τα δάση εξυπηρετικά των κατοίκων».
Βέβαια, τότε, πέτυχε την προσωρινή αναστολή της εφαρμογής του νόμου αυτού
στην Ευρυτανία.
Ως γνωστόν, κατόπιν,
αντιτάχθηκε σθεναρά κατά της δικτατορίας Μεταξά και κυκλοφόρησε πολυσέλιδη
προκήρυξη, που είχε ως συνέπεια να συλληφθεί και να εξορισθεί στη Ζάκυνθο, όπου
παρέμεινε μέχρι την κήρυξη του πολέμου, τον Οκτώβριο του 1940 [14].
Αξίζει εδώ να θυμηθούμε ένα
περιστατικό που δείχνει, παρά τις πολιτικές αντιθέσεις, την εκτίμηση που έτρεφε
ο Ι. Μεταξάς προς τον Γ. Καφαντάρη. Το
περιστατικό αυτό μας το δίνει στο βιβλίο του για τον Γ. Κ. ο Δημοσθένης Γούλας,
όπως του το αφηγήθηκε ο βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας Κων. Ροκόφυλλος: Ταξιδεύοντας ο εν λόγω βουλευτής με το πλοίο
για να έλθει στην Αθήνα στα 1933-34, προκειμένου να συναντήσει τον Καφαντάρη,
συνάντησε στο πλοίο τον συνάδελφό του Κεφαλλονίτη δικηγόρο Βρασίδα Αλεξάτο που
συνταξίδευε με τον Ι. Μεταξά. Ο Αλεξάτος
θεώρησε σκόπιμο να συστήσει τον Ροκόφυλλο στον Μεταξά με κολακευτικά λόγια,
προσθέτοντας όμως σ’ αυτά ότι «έχει ένα ελάττωμα», ότι δηλ. είναι φανατικός
φίλος του Καφαντάρη. Και ο Μεταξάς
αμέσως είπε: «Μα αυτό είναι τίτλος τιμής για τον κ. Ροκόφυλλο. Διότι ο Καφαντάρης είναι μια εκλεκτή
φυσιογνωμία του ελληνικού Κοινοβουλίου, με ηγετικά προσόντα σπουδαία και ήθος
άφθαστον!» [15].
ΙV. Η
συμβολή του στον αγώνα κατά της πείνας στην Κατοχή
Στη διάρκεια της Κατοχής και
της Εθνικής Αντίστασης δεν έφυγε στο εξωτερικό, όπως πολλοί πολιτικοί, έμεινε
εδώ στην Ελλάδα. Αν και άρρωστος
αγωνίσθηκε ποικιλότροπα, όχι μόνο ως Πρόεδρος Επιτροπής για την αποστολή
τροφίμων στην Ευρυτανία, αλλά ενεργούσε και για ό,τι ήταν δυνατό, προκειμένου
να απαλυνθούν τα βάσανα των σκλαβωμένων Ελλήνων. Για να διαπιστώσει κανείς πόσο ρεαλιστής
πολιτικός ήταν, δεν δίσταζε να επισκέπτεται ακόμη και κατοχικούς υπουργούς για
να τους πείσει να ενδιαφερθούν για την Ευρυτανία, όπως τρόφιμα και άλλες βασικές
ανάγκες, ο δρόμος Καρπενησίου-Αγρινίου κ.ά. [16]
Διορατικός, όπως ήταν και
βλέποντας τη συμπεριφορά των Άγγλων στη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης, όπως
μάς πληροφορεί ο Μ. Σταφυλάς, σε επιτροπή Ευρυτάνων που τον είχαν επισκεφθεί
εξέφρασε τους φόβους του λέγοντας: «Οι
Άγγλοι δεν θα αφήσουν να γίνει κάτι το οποίον δεν τους συμφέρει… και υπάρχουν
πρόθυμοι Έλληνες πολιτικοί να παίξουν το παιγνίδι των, άλλοι ενσυνειδήτως και
άλλοι μη γνωρίζοντας τας αλχημείας της γηραιάς Αλβιώνος» [17].
Τα γεγονότα που ακολούθησαν
απέδειξαν πόσο προφητικός ήταν. Συνέπεσε
εδώ με την πρόβλεψη του αρχικαπετάνιου της Εθνικής Αντίστασης, Άρη Βελουχιώτη,
που όταν συναντήθηκε με τους πρώτους Άγγλους, που έπεσαν με αλεξίπτωτα τους
είπε: «Εσείς τι ήλθατε να κάνετε εδώ, να
μας χωρίσετε;» [18].
Μια και αναφέρθηκα στην
Εθνική Αντίσταση θα σας μεταφέρω εδώ κάτι, που μου αφηγήθηκε ο καπ. Ερμής (δεν
είναι άλλος από τον Βασίλη Πριόβολο από τη Χρύσω, που είναι ανηψιός του Γ.
Καφαντάρη και πολέμησε κοντά στον Άρη Βελουχιώτη): «Μερικοί
από μας, αναχωρώντας από τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών της Σύρου μετά την κήρυξη
του πολέμου, δεν συμφωνήσαμε να φύγουμε για το εξωτερικό και υποστηρίξαμε την
άποψη, ότι θα πρέπει να παραμείνουμε στην πατρίδα και μαζί με τους συμπατριώτες
μας ν’ αντισταθούμε και να δράσουμε
ενάντια στην τριπλή φασιστική κατοχή. Περί τα τέλη Απρίλη 1941, μερικοί φίλοι,
αφού με δυσκολίες εξασφαλίσαμε ένα μικρό βενζινοκίνητο καΐκι, φύγαμε για την
Αθήνα. Από τα ελάχιστα που πήρα τότε
μαζί μου, φύλαξα και το περίστροφο που μου εμπιστεύτηκε η πατρίδα, το οποίο
αξιοποιήθηκε αμέσως μετά, δηλ. στην Εθνική Αντίσταση.
…Στην Αθήνα έμεινα λίγες μέρες. Στο διάστημα αυτό είχα την ευκαιρία και
επισκέφτηκα τον θείο μου, τον Γεώργιο Καφαντάρη, φιλελεύθερο πολιτικό, που το
1924 είχε διατελέσει πρωθυπουργός. Ο διορατικός αυτός Ευρυτάνας πολιτικός
συζητούσε με στενούς του συνεργάτες τις τρομερές δυσκολίες που είχε να
αντιμετωπίσει η Χώρα στις συνθήκες που διαμορφώνονταν με την φασιστική κατοχή.
Του είπα ότι εγώ φεύγω για το Καρπενήσι και τότε εκείνος μου συνέστησε να
συνεργαστώ με Ευρυτάνες συμπατριώτες μας για αντίσταση στη λαίλαπα που
αντιμετώπιζε πλέον η Πατρίδα. Όταν, μετά
από δυο χρόνια περίπου, για πρώτη φορά συναντήθηκα στο Καρπενήσι με τον Γιώργο
Σιάντο, Γραμματέα της Κ.Ε. του ΚΚΕ, με το ψευδώνυμο «Παππούς», μου μετέφερε
τους χαιρετισμούς του θείου μου Καφαντάρη,
τον οποίο είχε και αυτός επισκεφθεί για να του προτείνει να συμμετάσχει
στο ΕΑΜ. Ο Καφαντάρης, όπως μου είπε, επιφυλάχτηκε να απαντήσει στην πρόσκληση
και είπε στον Σιάντο : «Άλλωστε, Γιώργο, εκεί στα βουνά της Ευρυτανίας και στο
Βελούχι, όπως μαθαίνω, έφτασαν όλοι σχεδόν οι θεοί του Ολύμπου με πρώτο τον
Άρη. Μεταξύ αυτών είναι και ο δικός μου εκπρόσωπος, ο ανεψιός μου ο Ερμής»
[19].
Με την ιδιότητα του
αντιπροέδρου της Κυβέρνησης Σοφούλη, που σχηματίσθηκε μετακατοχικά (Νοέμβριος
1945),[20] ο Γ. Κ. ζήτησε από τον συνάδελφό του Υπουργό Οικονομικών, Αλέξανδρο
Μυλωνά, να γίνουν στην Ευρυτανία δύο μονοπώλια, ένα στο Κερασοχώρι και ένα στη
Γρανίτσα. Στην αρνητική απάντηση του
Μυλωνά, ότι δεν υπάρχουν πιστώσεις να γίνουν μονοπώλια και στα δύο αυτά χωριά
της Ευρυτανίας, ο Καφαντάρης ξέσπασε λέγοντας: «Φίλτατέ μου Αλέκο, σ’ όλη μου τη ζωή όταν πρόκειται να ζητήσω κάτι για
την Ευρυτανία μού φέρνουν όλοι τον κατακλυσμό!
Ε΄ όχι να αφήσω τους συμπατριώτες μου να κουβαλάνε στον ώμο οκτώ ώρες το
αλάτι να αλατίζουν τη μπομπότα τους και να ταΐζουν τις γίδες τους!» Ευτυχώς, όπως θα θυμούνται οι παλιοί και τα
δύο μονοπώλια έγιναν τότε, όπως μας πληροφορεί ο συνεργάτης του Καφαντάρη,
Δημοσθένης Γούλας [21].
Ας αφήσουμε στην άκρη τις
ποικίλες επιστημονικές αναλύσεις για την προσωπικότητά του και την πολιτική του
δράση και συμπεριφορά και ας δώσουμε τον λόγο πρώτα στον ίδιο να μιλήσει για
τον εαυτό του και την πολιτική του δράση, κι ύστερα ενδεικτικά να δώσουμε τον
λόγο σε άλλους, που είναι πάρα πολλοί και δεν μπορούν να αναφερθούν όλοι.
Σε μια πολυσέλιδη «ανοιχτή
επιστολή» του, που έγραψε τον Απρίλιο του 1942 για να απαντήσει σε ασύστατες
αιτιάσεις πολιτικών του αντιπάλων, τόσο για τις ευρύτερες πολιτικές του θέσεις,
όσο και για τις ενέργειές του προς απάλυνση των δεινών της Ευρυτανίας και των
Ευρυτάνων, αποσπώ ένα μικρό κομμάτι όπου αμυνόμενος προβαίνει σε έναν
απολογισμό των πολιτικών του αγώνων από το 1922 κι ύστερα. Γράφει σχετικά: «… Από
την χαραυγήν ως τα βαθειά μεσάνυχτα τρέχοντας εδώ κι’ εκεί, εις τα Υπουργεία,
εις τας Υπηρεσίας, εις τον Ερυθρόν Σταυρόν… εξαντλούμαι εις μίαν αδιάκοπον και
ακατάβλητον προσπάθειαν να εξασφαλίσω συνεχώς τα προς το ζήν διά την
Ευρυτανίαν, να ευκολύνω τας μεταφοράς, να θέσω τάξιν και δικαίαν βάσιν εις την
διανομήν των τροφίμων… Δεν βαρυγκομώ γι’
αυτό καθόλου. Χαρά μου είναι να φαίνωμαι
με κάθε μου θυσίαν χρήσιμος εις την ιδιαιτέραν μου πατρίδα. Δεν δυσανασχετώ ούτε και ζητώ τίποτε, ούτε
ένα καν «ευχαριστώ»… Επιθυμώ επίσης να τονίσω μίαν ακόμα φοράν, ότι δεν θα
σταματήσω προ οίασδήποτε δυσκολίας, προ οιουδήποτε κόπου, προ οίασδήποτε θυσίας
δια να παράσχω εις τας κρισίμους αυτάς στιγμάς μικράν εις την ιδιαιτέραν μου
πατρίδα ανακούφισιν, και ότι δι’ αυτό δεν ζητώ εις αντάλλαγμα τίποτε απολύτως…»
[22]
V. Τα
πνευματικά του ενδιαφέροντα εντυπωσιάζουν τους λόγιους της εποχής του
Όπως γράφει ο Μ. Σταφυλάς, ο
Γ. Καφαντάρης «με την εντιμότητά του, τον
ορθό λόγο και τη δημοκρατικότητά του κέρδισε την εκτίμηση και την αποδοχή, όχι
μόνο του απλού λαού, αλλά και των διανοούμενων, που έβλεπαν στο πρόσωπό του,
όχι τον επαγγελματία πολιτικό, αλλά τον υπερασπιστή των εθνικών και λαϊκών
δικαιωμάτων» [23].
Ενδεικτικά αναφέρεται στην
άποψη που είχε για τον Γ.Κ. ο γνωστός συγγραφέας και μια αξιόλογη μορφή της
λογοτεχνίας της γενιάς του ’30, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο οποίος στο «Ημερολόγιό
του» γράφει για τον Γ. Καφαντάρη, που του τον είχε συστήσει ο Κων.
Τσάτσος: «Ενδιαφέρουσα πολιτική συνομιλία διανθισμένη με βουνίσιο χιούμορ καλής
ποιότητας. Μου αρέσει στον άνθρωπο
(αυτό) το καθαρό ρουμελιώτικο στοιχείο, που δίνει τον τόνο στη φυσιογνωμία του. Άνθρωπος του τόπου, ατόφιος, αντιπροσωπευτικός. Μεγάλη πείρα των ανθρώπων, πλατειά ευφυΐα και
πατριωτισμός που έρχεται από το Εικοσιένα.
Χρήσιμος στο Έθνος» [24].
Ο Σ. Μαρκεζίνης θα γράψει
στην πολύτομη πολιτική ιστορία του για τον Γ. Καφαντάρη: «Σταθερός
αγωνιστής της αβασιλεύτου δημοκρατίας, ακέραιος χαρακτήρας, ικανός και
θεληματικός αλλά και εμπαθής και πείσμων εις τους αγώνας του» [25].
Εξάλλου, σύμφωνα με τον
Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο οποίος διαδέχθηκε τον Γ. Καφαντάρη στην αρχηγία του
Κόμματος των Φιλελευθέρων και το 1946,όπως προανέφερα, είχε τον Γ.Κ.
αντιπρόεδρο στην κυβέρνησή του, ο Γ. Καφαντάρης «ήταν θαυμαστής της αλυγίστου ακαμψίας» θέλοντας να δείξει πόσο
πιστός ήταν στις αρχές του ο Καφαντάρης.
Όπως μας διαβεβαιώνει με
τεκμήρια ο Μ. Σταφυλάς στον πολυσέλιδο τόμο του, για τον πνευματικό άνθρωπο
Καφαντάρη γράφει ότι μιλούσε με ευχέρεια για ποίηση, τέχνη και ιστορία. Δεν είναι τυχαίο ότι διατηρούσε φιλικές
σχέσεις σε πνεύμα αμοιβαίας εκτίμησης με σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους της
εποχής του, όπως τον Γιάννη Βλαχογιάννη, τον Κωστή Παλαμά, τον Νίκο Καζαντζάκη,
τον Γιάννη Ψυχάρη, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και πάνω απ’ όλους με τον Ζαχαρία
Παπαντωνίου, του οποίου το ποίημα «Η γριά η βαβά μ’» απήγγειλε συχνά. Ο συγγραφέας παραθέτει σχετική αλληλογραφία
του Γ. Κ. με όλους τους παραπάνω ξεχωριστούς πνευματικούς ανθρώπους [26].
VI. Η
υστεροφημία του Γεωργίου Καφαντάρη
Κλείνοντας θα παραλείψω τους
λόγους και τις ποιητικές συνθέσεις, που εκφωνήθηκαν στην κηδεία του Γ.
Καφαντάρη, που πέθανε στις 29 Αυγούστου 1946, από επισήμους, αρχηγούς κομμάτων
κ.ά. Θα περιορισθώ μόνο σε ένα μικρό
απόσπασμα ομιλίας του αειμνήστου τ. Προέδρου της Βουλής, Δημ. Παπασπύρου, που
έγινε σε πνευματικό μνημόσυνο για τον Καφαντάρη στο Φιλολογικό Σύλλογο
«Παρνασσός», τον Ιούνιο του 1981. Ρουμελιώτης
ο ίδιος, ως Βοιωτός και συνεργάτης του Γ. Καφαντάρη, είχε ζήσει από κοντά τον
Ευρυτάνα πολιτικό. Γράφει μεταξύ
άλλων: «Υπήρξε μία από τις φωτεινές και εξοχώτερες πολιτικές μορφές ο Γεώργιος
Καφαντάρης. Αυτοδημιούργητος, ήνοιξε
μόνος τον δρόμον προς την επιτυχίαν και την δόξαν με την πολυσχιδή μόρφωσίν
του, το αδάμαστον θάρρος του, το πλούσιον τάλαντόν του που ανέβλυζε από ένα
ισχυρόν νουν και μίαν καθαράν καρδίαν…
Αλύγιστος, αγέρωχος και ασυμβίβαστος δεν υπέταξε ποτέ εις το ίδιον
συμφέρον και την σκοπιμότητα τας ιδέας του και την προσήλωσίν του προς την
ελευθερίαν. Τρις απέκρουσε προσφερθείσαν
την Πρωθυπουργίαν και εις άλλην περίοδον την Προεδρίαν της Δημοκρατίας. Πρέπει ακόμη να εξαρθή ότι εισήλθε εις την
πολιτικήν πένης και έφυγε από την ζωήν πενέστερος. Με την παρουσίαν του εις τον πολιτικόν στίβον
ο μεγάλος Ρουμελιώτης ηγέτης κατέστη φωτεινόν σύμβολον και με την έξοχη δράσιν
του εισήλθε εις την περιοχήν του θρύλου δια να διδάσκη και να οδηγή με το
παράδειγμά του τις νεώτερες γενεές εις τον δρόμον της αρετής και του
καθήκοντος» [27].
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1.
Μιχάλης Σταφυλάς, Γεώργιος Καφαντάρης: Μια Ζωή
στις Επάλξεις της Δημοκρατίας,
Ιστορικές Εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 2005, σς. 495-498
2.
Ενδεικτικά για τη συμμετοχή των Ευρυτάνων στους
εθνικούς αγώνες βλ. Κώστα Ι. Ζήση, Αγραφιώτες και Καρπενησιώτες Αγωνιστές
στην Επανάσταση του 1821, Αθήνα 1983, Κλ. Κουτσούκη - Κ. Αρώνη-Τσίχλη
(επιμέλεια), Η Ευρυτανία κατά τους επαναστατικούς και μετεπαναστατικούς
χρόνους: 170 χρόνια από τον θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, Εισηγήσεις
συνεδρίου, επιστημονική βιβλιοθήκη ΕΚΠΕ, Αθήνα 1995. Για τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-13,
αναμένεται η έκδοση τόμου πρακτικών επιστημονικού συνεδρίου, που έγινε στον
Προυσό, Τόρνο και Καστανιά Ευρυτανίας (Ιούλιος 2013) από την Πανευρυτανική
Ένωση και τους αντίστοιχους πολιτιστικούς συλλόγους. Για το 1940 βλ. Κώστας Αντ. Παπαδόπουλος, Νεκροί
και Μνήμες 1940-41: Αιώνιο μνημόσυνο στους ηρωικά πεσόντες Ευρυτάνες κατά το
Έπος του 1940-41, Αθήνα, 2015
3.
Για τους ξενητεμένους Ευρυτάνες βλ. Πρακτικά
Επιστημονικού Συνεδρίου (Καρπενήσι, 18-20 Οκτωβρίου 2012) «Των Αποδήμων
Ευρυτάνων έργα…», υπό έκδοση. Επίσης,
«Ιστορικοί Σύλλογοι Ευρυτάνων της Διασποράς», τεύχος αφιέρωμα του περιοδικού Αρχείο
Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τ. αρ. 13-14, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 2014.
4.
Κων. Κωστόπουλος, «Παρουσίαση Ιδρύματος Γεώργιος
Καφαντάρης» στο περ. Αρχείο Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τ. αρ. 10
(2012), σ. 74
5.
Βλ. επικαιροποιημένο άρθρο του άλλοτε φοιτητή μου
και σήμερα συναδέλφου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Δρα Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη, «Ο
Γεώργιος Καφαντάρης (1873-1946): Έντιμος πολιτικός και υπερασπιστής των
συμφερόντων του λαού» στο περ. Τα Αιτωλικά, τ. αρ. 24 (Ιαν.-Ιούνιος
2015, σσ. 181-190, όπου πλούσια βιβλιογραφία.
Επίσης Κλ. Κουτσούκης, «Ο Γ. Καφαντάρης ως πολιτικός ηγέτης» στον τόμο Ο
Γεώργιος Καφαντάρης και η Εποχή του 1873-1946 , Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα
1991, σσ. 47-71.
6.
Για τους δύο αυτούς Ευρυτάνες πολιτικούς που
εθήτευσαν στη «Σχολή Καφαντάρη» βλ. Κλ. Κουτσούκης, «Γεώργιος Μπουρδάρας κ.ά.
στον τόμο πρακτικών επιστημονικού συνεδρίου της Αιτωλικής Πολιτιστικής
Εταιρείας (ΑΙ.ΠΟ.Ε.), Η Πολιτική και οι Πολιτικοί των Νομών Αιτωλοακαρνανίας
και Ευρυτανίας, Αθήνα 2008, σσ. 183-203 και Κλ. Κουτσούκης, επιμέλεια, Μνήμη
Τάκη Τουλούπα: Πολιτικό Μνημόσυνο Δ.Α. Τουλούπα, Αθήνα 2011
7.
Σταφυλάς, οπ. παρ. σ.211
8.
Στο ίδιο
9.
Σταφυλάς, οπ. παρ. σ. 30
10. Στο
ίδιο, σ. 226
11. Σταφυλάς,
οπ. παρ. σσ. 140-141, 234-236
12. Σε
γράμμα του στον Ευρυτάνα γερουσιαστή Ι. Τσιγκόλη. Βλ. Σταφυλάς, οπ. παρ.
σ. 477
13. Αρετή
Τούντα-Φεργάδη «Ο Γεώργιος Καφαντάρης και το Τριμερές Δάνειο» στο περ. Αρχείο
Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τ. αρ. 8 (2011), σσ. 17-22
14. Δημοσθένη
Γ. Γούλα, Γεώργιος Καφαντάρης, Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1982,
σσ. 86-88.
15. Γούλας,
οπ. παρ. σσ. 155-160
16. Στο
ίδιο, σσ. 95-104 και Σταφυλάς, οπ. παρ. σ. 379
17. Σταφυλάς,
οπ. παρ. σσ. 374-5
18. Κλ.
Κουτσούκης, επιμέλεια, Η Προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική
Αντίσταση, Εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα
1997, σσ. 67-68
19. Από
αφηγήσεις του καπ. Ερμή (Β. Πριόβολος) που πρόκειται να εκδοθούν σε βιβλίο.
20. Τάσου
Λέρτα, Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης: Η ηγετική προσωπικότητα και η πολιτική του
δράση (1860-1949), Διδακτορική
Διατριβή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (2010). Αναμένεται η έκδοσή της
21. Γούλας,
οπ. παρ. σ. 150. Ο Μιχάλης
Σταφυλάς περιγράφει λεπτομερώς τις μακροχρόνιες προσπάθειες του Γ. Καφαντάρη
για τη λειτουργία αυτών των μονοπολίων στην Ευρυτανία από τη 10ετία του
1930. Βλ. Σταφυλάς, οπ. παρ. σσ.
471-475
22. Γούλας,
οπ. παρ. σσ. 124-141
23. Σταφυλάς,
οπ. παρ. σ. 141
24. Στο
ίδιο και σ. 453
25. Στο
ίδιο σ. 142
26. Ο
Μιχάλης Σταφυλάς αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο «Γεώργιος Καφαντάρης ως
πνευματικός άνθρωπος», όπου δίνει πλήρη εικόνα των πνευματικών του
ενδιαφερόντων και την αλληλογραφία του με αξιόλογους πνευματικούς ανθρώπους της
εποχής του, οπ. παρ. σσ. 453-481
27. Σταφυλάς,
οπ. παρ. σσ. 487-488
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου