TUESDAY, JANUARY 26, 2010
Το Τέλος της Αθηναικής Δημοκρατίας, Claude Mossé, Εκδόσεις Παπαζήση.
Ο Αθηναϊκός Ιμπεριαλισμός κατά τον 5ο αιώνα, απαραίτητος για τη κοινωνική ισορροπία και τη διατήρηση της Δημοκρατίας, λόγο της προσάρτησης και εκμετάλλευσης της αποικιακής γης μέσω των κληρουχιών, και της εισφοράς των συμμάχων, οδήγησε στην δυσαρέσκεια των συμμάχων, τη συσπείρωσή τους γύρω από τη Σπάρτη και τελικά στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η χρεωκοπία της Αθήνας και η οικονομική κρίση μετά το τέλος του πολέμου είχαν σαν αποτέλεσμα την κοινωνικοπολιτική αναταραχή και την αμφισβήτηση των παραδοσιακών θεσμών. Οι θεωρητικοί προτείνουν ουτοπικές λύσεις στηριζόμενες κυρίως στην ηθική αναμόρφωση των πολιτών. Η αποτυχία της Αθήνας (και των υπολοίπων Ελληνικών Πόλεων) να ξαναεπιβάλλει επιτυχώς την ηγεμονία της μέσω μίας νέας συμμαχίας κατά τον 4ο αιώνα δίνουν την ευκαιρία στη Φίλιππο να επιβάλλει τη κυριαρχία του μέσω μίας συμμαχίας μεταξύ των Ελληνικών Πόλεων που για πρώτη φορά ο ηγεμόνας δεν είναι μια Πόλη αλλά ένας άνθρωπος. Ήταν η αρχή του τέλους για την Ελληνική Κλασσική Πόλη και τη Δημοκρατία.
Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο η συγγραφέας εξετάζει την Πολιτική και Οικονομική κατάσταση κατά τον 4ο αιώνα, αναλύει τις συνθήκες παραγωγής και των συναλλαγών στην Αττική καθώς και την εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων. Στο δεύτερο μελετά την εσωτερική κρίση, τους θεσμούς και την πάλη των κομμάτων, την αντιμετώπιση της κατάστασης από τους πολιτικούς στοχαστές τις εποχής καθώς και τις αποτυχίες της εξωτερικής πολιτικής των Αθηνών που οδήγησαν τελικά στην Μακεδονική Ηγεμονία.
Το βιβλίο συγκεντρώνει ένα πλήθος ιστορικών στοιχείων και πληροφοριών από Πολιτικούς Στοχαστές, Θεωρητικούς, Ιστορικούς και Φιλόσοφους κυρίως της Αρχαϊκής Περιόδου. Το προτείνω ανεπιφύλαχτα τόσο σε αναγνώστες που ξεκινούν τώρα το ταξίδι τους στην Αρχαία Ελλάδα καθώς και στους πιο “μυημένους”. Στην συνέχεια παραθέτω όσο πιο περιληπτικά μπορώ αποσπάσματα από το εξαιρετικό αυτό έργο. Σκοπός μου δεν είναι η παρουσίαση του βιβλίου αλλά η ανάρτηση κάποιων βασικών εννοιών και σημειώσεων μου στο διαδίκτυο για καθαρά προσωπική μου χρήση. Ζητώ λοιπόν προκαταβολικά συγνώμη για την έλλειψη συνοχής σε κάποιες παραγράφους.
Η Κλασσική Ελληνική Πόλη (η συγκρότησή της τοποθετείται γύρω στον 8ο αιώνα) ήταν μία κοινωνική ομάδα, ένα σύνολο πολιτών, μια αυτόνομη κοινωνική οργάνωση σε ένα συγκεκριμένο χώρο ο οποίος όμως δεν προσδιορίζει κατά ανάγκη τα όρια της Πόλης. Στις αρχές του 4ου αιώνα ο αριθμός των Αθηναίων κατοίκων έχει υπολογιστεί γύρω στις 30 χιλιάδες. Στις αρχές του 4ου αιώνα οι μέτοικοι είναι περισσότεροι από 10 χιλιάδες. Ο αριθμός των Πολιτών μειώθηκε σε 9 χιλιάδες με το διάταγμα του Αντίπατρου το 322. Κατά την απογραφή του Δημήτριου του Φαληρέα το 317 υπήρχαν περίπου 21 χιλιάδες Πολίτες (η απογραφή έγινε με σκοπό την επιβολή τιμοκρατικού πολιτεύματος από τη Κάσσανδρο) και περίπου 10 χιλιάδες μέτοικοι. Η έγγραφή στους δημοτικούς καταλόγους γίνεται κατά την θρησκευτική πλέον πράξη της Φρατρίας κατά την οποία ο πατέρας ορκίζεται με το ένα χέρι πάνω στο ιερό σφαγίο ότι το παιδί του είναι νόμιμο και Πολίτης. Ο Δήμαρχος κάθε χρόνο αναθεωρούσε τους καταλόγους και διέγραφε όσους είχαν εγγραφεί αντικανονικά. Στις Ελληνικές Πόλεις δεν υπάρχει Κυβέρνηση αλλά Αρχές (Δήμος, Εκκλησία κα). Κατά τον Αριστοτέλη η Πολιτεία ταυτίζεται με την σημερινή έννοια του Συντάγματος και την κατεστημένη τάξη μέσα στη Πόλη. Αυτός που συμμετέχει είναι ένας τέλειος ή αρχόμενος πολίτης. Υπήρχαν όμως και παθητικοί πολίτες.
Η Αθηναϊκή Ηγεμονία κατά τον 4ο αιώνα βρίσκει μπροστά της όχι πλέον πρωτόγονους βαρβάρους αλλά οργανωμένα κράτη, τοπικές αυτοδιοικήσεις Επεκτάθηκε τόσο πού ώστε αυνονομήθηκε, αυτοθεσμίθηκε και αυτοκαταστράφηκε. Το επιχειρηματικό μοντέλο του 5ου αιώνα αρχίζει να καταρρέει καθώς οι Αθηναίοι έμποροι βρίσκονται αντιμέτωποι με μια όλο και πιο οργανωμένη τοπική παραγωγή. Οι Ελληνικές Πόλεις - Αποικίες του Βοσπόρου (Παντικάπαιο, Αμφίπολη) και της Μικράς Ασίας όχι μόνο αρχίζουν να κατασκευάζουν σε ικανοποιητικό βαθμό προϊόντα, τοπικές απομιμήσεις, που τους προμήθευε η Αθήνα τον 5ο αιώνα αλλά και να προμηθεύουν τους βαρβάρους της ενδοχώρας. Κόβουν το δικό τους νόμισμα και αποκτούν όλο και περισσότερο οικονομική και πολιτική αυτονομία.
Η ανακατανομή της γης (συγκέντρωση ιδιοκτησίας). Τέλος του 5ου και όλο τον 4ο αι παρατηρείται μια κοινωνική αναταραχή και αύξηση του όχλου της πόλης λόγο της οικονομικής κρίσης, αποτέλεσμα του Πελοποννησιακού πολέμου και της απώλειας της γης Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αποδίδει τη κρίση της Δημοκρατίας στην εξαφάνιση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας. Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός μεταβιβάσεων περιουσιών (δημεύσεις και πωλήσεις για ενίσχυση της κοινωνικής θέσεως). Η κατοχή γης ήταν ένδειξη αριστοκρατικής καταγωγής αλλά δεν απέφερε μεγάλα κέρδη παρά μόνο μία πιό ευχάριστη ζωή (το επιχείρημα είναι ότι οι μέτοικοι θα είχαν ζητήσει την άρση της απαγόρευσης της έγγειας ιδιοκτησίας). Οι μεταρρυθμίσεις των Σόλωνα, του Πεισίστρατου και του Κλεισθένη αναχαίτισαν προσωρινά την συγκέντρωση της γης από του πλούσιους. Οι ιδιοκτήτες αγροτικού κλήρου περνούν αυτομάτως στη κατηγορία των Ζευγιτών. Το διάταγμα του Φορμίσιου το 403 περιορίζει το δικαίωμα του πολίτη σε όσους διέθεταν γη. Η απόκτηση γης λοιπόν εξασφαλίζει το δικαίωμα του πολίτη και τη συμμετοχή στα Κοινά.
Υπενθυμίζω τις τέσσερις κατηγορίες πολιτών.
Θήτες με γεωργικά εισοδήματα εώς 200 μέδιμνους. Αποκλεισμός από την Εκκλησία του Δήμου.
Ζευγίτες ή Οπλίτες . Γεωργικά εισοδήματα εώς 300 μέδιμνους. Συντηρούν τη δική τους πανοπλία και οπλισμό.
Ιππείς . Εισοδήματα εώς 500 μέδιμνους. Υποχρέωση να συντηρούν άλογο.
Πεντακοσιομέδιμνοι . Γαιοκτήμονες με εισόδημα πάνω από 500 μέδιμνους. Η τάξη των αρχόντων.
Οι Δούλοι. Ακόμα και οι πιο φτωχοί χωρικοί της Αττικής μπορεί να εργαζόντουσαν με ένα ή δυο δούλους. Ο βασικός σκοπός της χρησιμοποίησής τους ήταν η αποδέσμευση του Πολίτη απο κάθε χειρωνακτική εργασία και η αφοσίωσή του στη μόρφωση και στη ζωή της Πόλης. Ο μισθός των δημοσίων λειτουργιών που θέσπισε ο Περικλής επέτρεπε σε κάθε Πολίτη να αφιερώνει ένα μέρος του χρόνου του για της υποθέσεις της Πόλης. Το μεγαλύτερο μέρος των δούλων χρησιμοποιείται στα μεταλλεία του Λαυρίου τα οποία το Κράτος ως υψηλός κύριος τα παραχωρεί σε ιδιώτες με αντικαταβολή (ετήσια πρόσοδος της τάξεως του 1/24 της αξίας του εξαγόμενου μετάλλου). Δούλοι εκμισθώνονταν στη Πόλη και σε ιδιώτες από τους πλούσιους ιδιοκτήτες τους. Εάν έπαιρναν ημερομίσθιο δεν μπορούσαν να το διαθέσουν ελεύθερα και πήγαινε στον κύριο τους ο οποίος τον έτρεφε, τον έντυνε και τον στέγαζε. Η δουλεία για χρέη έχει εξαφανιστεί στον 4ο αιώνα (Σεισάχθεια, νόμος του Σόλωνα από το 590). Μάλλον όμως μόνο για Πολίτες και όχι για οφειλέτες του κράτους. Δεν είχαν καμία νομική καταχώρηση, κατά το Αττικό δίκαιο ήταν ένα εργαλείο αλλά είχαν όμως υπόσταση ανθρώπου. Ήταν αντικείμενο ιδιοκτησίας και μπορούσαν να εκμισθωθούν και να δοθούν ως εγγύηση ακόμα και ως διαθήκη. Ο δούλος όμως δεν μπορούσε να κακοποιηθεί ή να θανατωθεί. Υπήρχε μάλιστα και η Γραφή Ύβρεως με την οποία μπορούσε να τιμωρηθεί ο ιδιοκτήτης που κακομεταχειριζόταν τον δούλο του. Δεν υπήρχε ποτέ συστηματική εκμετάλλευση “κλασσικών” δούλων όπως στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και για αυτό δεν υπήρχαν και εξεγέρσεις (εκτός από την φυγή μετά την Δεκέλεια). Αντίθετα έχουν καταγραφεί πολλές εξεγέρσεις ειλώτων (Σπάρτη) τεράστιες σε ένταση, βιαιότητα και έκταση.
Η Θράκη ήταν η κύρια προμηθεύτρια δούλων. Κατώτερες κατηγορίες δούλων ήταν οι κωπηλάτες και οι εργάτες στα μεταλλεία. Οι οικέται (οικιακοί δούλοι) ήταν προφανώς σε καλύτερη θέση. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις δούλων που αγόρασαν την ελευθερία τους με τις οικονομίες του. Ειδικές περιπτώσεις ήταν και η απελευθέρωση λόγο εξαιρετικών υπηρεσιών προς τη Πόλη, όπως μετά της Αργινούσες που πολλοί απελευθερώθηκαν (ο Αριστοφάνης το διακωμωδεί στους Βατράχους). Ακόμα όμως και μετά την απελευθέρωση του ο δούλος είχε τα ίδια νομικά δικαιώματα με το μέτοικο και τον πρώην Κύριό του για προστάτη ο οποίος εάν έκρινε ότι δεν τηρούσε τις υποχρεώσεις του μπορούσε με μια Δίκη Αποστασίου να τον επαναφέρει σε δουλεία. Οι Θεωρητικοί θεωρούσαν (για τους ελεύθερους πολίτες) την μοίρα και όχι τη φυσική κατωτερότητα ως αίτιο της δουλείας. Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με την αντίληψη που είχαν ότι οι βάρβαροι προοριζόντουσαν από τη φύση τους να είναι δούλοι.
Οι Μέτοικοι. Αποκλεισμένοι από την πολιτική κοινότητα (κανένα πολιτικό δικαίωμα), τις θρησκευτικές τελετές και από την έγγεια και κάθε είδους ακίνητη περιουσία και ιδιοκτησία (εκτός από πολύ σπάνιες περιπτώσεις μέσο της Εγκτήσεως) διέθεταν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου. Συνήθως ασκούσαν τα βιοτεχνικά επαγγέλματα. Ήταν επίσης αποκλεισμένοι από μία απο τις πιο επικερδείς δραστηριότητες, την εκμετάλλευση των μεταλλίων. Υπάρχουν περιπτώσεις που πλούσιοι μέτοικοι έπαιρναν για θετό πατέρα τους ένα φτωχό Πολίτη με σκοπό την απόκτησης της ιδιότητας του Πολίτη. Έχουν τις ίδιες οικονομικές (φόροι) και στρατιωτικές υποχρεώσεις (αποκλείονται από Ιππείς) αλλά ανεξάρτητα απο το ύψος της περιουσίας τους δεν μπορούσαν να αναλάβουν Τριηραρχία. Σε κάποιες ιστορικές περιόδους (Αργινούσες) απονεμήθηκε η Πολιτεία σε κάποιους μέτοικους που κατατάχθηκαν για να υπερασπίσουν την Πόλη. Οι πολιτογραφήσεις μετοίκων ακόμα και με Επιγαμία περιμένουν σπάνιες. Πολλοί θεωρητικοί όπως ο Ξενοφώντας θεωρούσαν ότι η προσφορά τους στη Πόλη ήταν τεράστια και έπρεπε να προσελκυσθούν περισσότεροι. Ο Πλάτωνας δέχεται τους ξένους στην Πολιτεία με την βασική προϋπόθεση την άσκηση ενός επαγγέλματος.
Η Εργασία. Η μόνη αντάξια χειρωνακτική εργασία για ένα ελεύθερο άνθρωπο ήταν η αγροτική και είναι και η μόνη δραστηριότητα που επιτρέπεται στον πολίτη της ιδεατής Πολιτείας του Πλάτωνα. Ελεύθερους μισθωτούς συναντάμε μόνο σε επιχειρήσεις δημοσίων έργων, μικρο-τεχνίτες που εξαναγκάστηκαν σε χειρωνακτική εργασία και μπορούσαν να απασχολούν και δικούς τους δούλους παρακρατώντας ένα μέρος από το μισθό τους. Ο Πλάτωνας εκφράζει μια γενική απέχθεια και περιφρόνηση για κάθε είδους επικερδή δραστηριότητα. Για αυτό το λόγο στους Νόμους προτείνει να αναθέσει τις εμπορικές υποθέσεις μόνο σε εγκατεστημένους ξένους. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο ο κατεστραμμένος γεωργός θα πρέπει ή να εργαστεί για να ζήσει ή να ζει σε βάρος της Πόλης μέσω των μισθών. Κατακριτέα είναι η εξάρτηση από την εργασία και όχι η εργασία καθεαυτή. Ο Πλάτωνας απομονώνει τους τεχνίτες σε ειδικές συνοικίες και κατά τον Αριστοτέλη δεν έχει καμία θέση στην ιδανική Πολιτεία.
Η Πόλη έχει σαν κύριο σκοπό την προστασία αλλά και το εύ ζειν των Πολιτών Τα έσοδα λοιπόν από πολέμους λάφυρα και εισφορές (ένας λόγος για τον οποίο ψήφιζαν υπέρ του πολέμου με ευκολία) είναι κοινά και μοιράζονται σε όλους. Οι μισθοί που καθιερώθηκαν (Εκκλησιαστικός, Θεωρικός κα) διαιώνιζαν την αδράνεια των Πολιτών. Η ιδιότητα του Πολίτη παρέχει ένα συγκεκριμένο προνόμιο, εκτός του να αποφασίζει κανείς για την πολιτική της Πόλεως, το δικαίωμα του να κατέχει γη, την είσπραξη αποζημιώσεων και δωρεάν σιταριού. Ο Δήμος λοιπόν ιδιαίτερα κατά την περίοδο οικονομικών κρίσεων κατά τις οποίες οι πρόσοδοι του κράτους μειωνόντουσαν, προσπαθούσε να διαφυλάξει το προνόμιο του Πολίτη που συχνά ήταν και το μόνο που του εξασφάλιζε τα προς το ζείν. Ο φτωχός ελεύθερος Αθηναίος λοιπόν έπρεπε να διατηρήσει και να επωφεληθεί όσο μπορούσε από την ιδιότητα του Πολίτη περιφρονώντας την χειρωνακτική εργασία και θεωρώντας την αντάξια ενός δούλου. Οι Αθηναίοι κατηγορήθηκαν από πολλούς σύγχρονους ερευνητές ότι ήταν αργόσχολοι και ζούσαν από την εργασία των δούλων και το κράτος μέσω των εισφορών.
Οι Θεσμοί. Η φτώχεια και η αθλιότητα κάνει τους πολίτες να αδιαφορούν για τα πολιτικά προβλήματα και να εγκαταλείπει την τύχη της Πόλης στα χέρια ρητόρων, δημαγωγών και Στρατηγών. Η Βουλή αρχίζει σιγά σιγά να χάνει μέρος των εξουσιών της. Κατά των Λυσία τα περισσότερα μέλη της, ευνοϊκά προς την ολιγαρχία τα οποία βοήθησαν στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος των Τριάκοντα, παρέμειναν στη θέση τους. Ήταν φυσικό λοιπόν οι νικητές Δημοκρατικοί να προσπαθήσουν να μειώσουν την εξουσία της και να αυξήσουν την κυριαρχία της Εκκλησίας. Η εμφάνιση του Εκκλησιαστικού μισθού (αρχικά 1 οβολός και αργότερα 3 ο οποίος τελικά δίνονταν μόνο στους πρώτους με αποτέλεσμα να χρειαζόταν όπως διακωμωδεί ο Αριστοφάνης στις Σφήκες να ξυπνήσει κάποιος πολύ πρωί για να τον εισπράξει) επιτρέπει την συμμετοχή των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων, κυρίως μικρο-βιοτεχνών και αγροτών από την ύπαιθρο, και γενικότερα όσους ζούν από την εργασία των χεριών τους ενώ οι εύποροι παραμένουν απορροφημένοι από τις εργασίες τους, Ο λαός αρχίζει να συναθροίζεται για βιοποριστικούς και μόνο λόγους και αδιαφορεί πραγματικά για της δημόσιες υποθέσεις.
Οι αποφάσεις της όμως υπό τη μορφή διαταγμάτων είχαν τη ισχύ νόμου. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η Δημοκρατία συγχέεται με την κυβέρνηση των φτωχών των οποίων τα διατάγματα μοιάζουν με εκείνα των μεθυσμένων σε κατάσταση παραφροσύνης. Ο Ισοκράτης παρατηρεί ότι οι συνεδριάσεις χαρακτηρίζονται από την έλλειψη συνοχής και οι συμπολίτες του αλλάζουν γνώμη πολλές φορές την ίδια μέρα και κατά την ίδια μάλιστα συνέλευση. Καθώς ψηφίζονται όλο και περισσότεροι νόμοι τους οποίους λαμβάνουν και λιγότερο υπόψιν ο Τισαμένης ιδρύει το Συμβούλιο των Νομοθετών με σκοπό την αποφυγή της συνύπαρξης δύο αντιφατικών λόγων. Η Γραφή Παρανόμων γίνεται ένα φοβερό όπλο εναντίων οποιουδήποτε θα παραβίαζε τους νόμους της Πόλης. Ο λαός αρχίζει να εμπιστεύεται την τύχη του σε πιο μέτριους πολιτικούς με ρητορική δεινότητα που ασκούν προσωπική επιρροή πάνω του. Κατά των 5ο αιώνα οι πολιτικοί αρχηγοί ήταν πρώτα στρατιωτικοί αρχηγοί. Οι Στρατηγοί, με την δικαιολογία ότι χρειάζονται χρήματα για να πληρώσουν τους μισθοφόρους πλέον στρατιώτες τους, αρχίζουν να ακολουθούν την δική τους πολιτική στο εξωτερικό χωρίς να λογαριάζουν τις αποφάσεις του λαού, πλουτίζουν και χρησιμοποιούν τη δόξα τους και το πλούτο τους για να ενισχύσουν το προσωπικό τους κύρος μέσα στην Πόλη. Ο Ισοκράτης παρατηρεί στον “Περί της Ειρήνης” ουσιαστικό διαχωρισμό της Πολιτικής και Στρατιωτικής εξουσίας. Η εξουσία των αρχόντων έχει αρχίσει επίσης να μειώνεται σημαντικά. Η “Αρχοντιά” γίνεται προσιτή σε όλους. Μέρος της εξουσίας του Αρείου Πάγου που αποτελείται από Άρχοντες περνά στα χέρια του απλού λαού, της Ηλιαίας. Η αρμοδιότητά του περιλαμβάνει μόνο θρησκευτικές υποθέσεις και ορισμένα πολιτικά αδικήματα. Πολλοί κατηγορούν τους δικαστές ότι λόγο της φτώχειας τους είναι εύκολο να διαφθείρονται. Η σύνθεση όμως των δικαστηρίων (με κλήρωση) κάνει αρκετά πιο δύσκολο, ακόμα και για τους πλούσιους να ασκήσουν την επιρροή τους πάνω στους δικαστές.
Τα κόμματα. Οι Ολιγαρχικοί κατάφεραν να αρπάξουν την εξουσία δύο φορές κατά το τέλος του 5ου αιώνα. Το 411 έχουμε κατάλυση του Δημοκρατικού πολιτεύματος από τους Ολιγαρχικούς με αρχηγούς τους Πείσανδρο, Αντιφώντα και Φρύνιχο οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν την κοινωνικοοικονομική αστάθεια που ακολούθησε τη Σικελική πανωλεθρία και τη κατάληψη της Δεκέλειας. Η Εκκλησία του Δήμου αντικαταστάθηκε από τη συνέλευση των Πέντε Χιλιάδων η οποία τελικά επικράτησε της Αρχής των Τετρακοσίων αργότερα με την άνοδο των μετριοπαθών (υποβοηθούμενοι από τον Αθηναϊκό στόλο που ζητάει να ανατεθεί η Στρατηγεία στον Αλκιβιάδη) υπό τους Θηραμένη και Αριστοκράτη. Οι μετριοπαθείς τελικά συμμαχούν με τους Δημοκρατικούς και οι Ολιγαρχικοί εκτελούνται ή δραπετεύουν στη Δεκέλεια. Το 404 οι Τριάκοντα Τύραννοι διαδέχτηκαν την Αθηναϊκή Δημοκρατία μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (επιβολή στους Αθηναίους από τον Σπαρτιάτης Στρατηγό Λύσανδρο). Είχε διάρκεια μικρότερη του ενός έτους και καταλύθηκε από τους εξόριστους Δημοκρατικούς, καθοδηγούμενοι από το Θρασύβουλο o οποίος θέλησε να δώσει το δικαίωμα του Πολίτη σε όσους πολέμησαν δίπλα του. Το διάταγμα του τελικά απορρίφθηκε από τον Αρχίνο. Ἂκολούθησε η αποκατάσταση της ειρήνης και της Δημοκρατίας το 403 στην Αθήνα, επί άρχοντα Ευκλείδη.
Ο 4ος αιώνας βρίσκει τους Ολιγαρχικούς (κυβέρνηση των πλουσίων κατά τους θεωρητικούς) εξασθενημένους καθώς ταυτίστηκαν από το λαό με τους Τριάκοντα και την πολιτική τους. Οι Αριστοκράτες είναι οπαδοί της Ολιγαρχίας. Οι φτωχοί που είναι έτοιμοι να πουλήσουν την Πόλη για μία δραχμή πρέπει να αποκλειστούν από την πολιτική ζωή. Ο Ισοκράτης παρατηρεί στον “Αρεοπαγίτικο” ότι “το πολίτευμά μας είναι διεφθαρμένο αλλά δεν μας νοιάζει και για αυτό δεν φροντίζουμε να το μεταρρυθμίσουμε”. Οι πολίτες που ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιομηχανία αποτελούν το πιο δραστήριο στοιχείο του Δημοκρατικού πολιτεύματος. Η φανερή έχθρα του Πλάτωνα για τα βάναυσα επαγγέλματα εκφράζει την περιφρόνηση των μετριοπαθών απέναντί τους. Αρκετές σύνοδοι της Βουλής και της Εκκλησίας αναστέλλονται λόγο έλλειψης χρημάτων.
Κατά την Αθηναϊκή αντίληψη η Πόλη όφειλε να καλύψει τις ανάγκες όλων όσων την αποτελούσαν, ακόμα και των άπορων. Έπρεπε να καταβληθεί η εισφορά στους Σπαρτιάτες, να ξαναχτιστούν τα τοίχοι και να εξοπλιστεί ο στόλος.
Η ιδέα είναι ότι πρέπει να ζητηθούν περισσότερα από τους πλούσιους. Οι πλούσιοι αρνούνται να πληρώσουν περισσότερους φόρους ενώ οι φτωχοί εξακολουθούν να συντηρούνται από την Πόλη για να παραμένουν αργόσχολοι. Ο φτωχοί παραμένουν πιστοί στο καθεστώς που τους επιτρέπει βάση των παροχών όπως ο Θεωρικός και ο Εκκλησιαστικός μισθός να ζουν και να παραμένει κυρίαρχος τους κράτους. Οι πλούσιοι δημοκράτες σιγά σιγά απομακρύνονται από το καθεστώς λόγο των δυσβάσταχτων πλέον εισφορών (υποχρεώθηκαν να αναλάβουν μία από της σπουδαιότερες Λειτουργίες, την Τριηραρχία.) και τη συμβολή τους στην άμυνα της Πόλης.
Βασικό συστατικό της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας και της κοινωνική ισορροπίας ήταν η γη και η εκμετάλλευσή της για την οποία ο χωρικός-θήτης θα δώσει και τη ζωή του ακόμα για να την υπερασπιστή. Η έννοιες του Πολίτη και του Στρατιώτη στην Αρχαία Ελληνική Πόλη ήταν αλληλένδετες και ο καθένας ήταν υποχρεωμένος να υπερασπίσει τη Πόλη με τα μέσα που διέθετε. Κατά τον Θουκυδίδη ο αληθινός Πολίτης είναι εκείνος που διαθέτει μία περιουσία και τα μέσα για να την υπερασπιστή, έχοντας δικαίωμα οπλοφορίας και άμεση συμμετοχή στην άμυνα της Πόλης. Οι εγγεγραμμένοι στο Δήμο είχαν στρατιωτική υποχρέωση σε περίπτωση κινδύνου. Οι Οπλίτες εισέπρατταν ένα μισθό και οι Ιππείς ένα είδος αποζημίωσης για την συντήρηση του αλόγου τους. . Η Πόλη, ένα άθροισμα, μία κοινότητα ανθρώπων που την υπεράσπιζαν οι ίδιοι και συνέβαλαν εκούσια στις συλλογικές δαπάνες αρχίζει να αλλάζει . Ο μισθοφορικός στρατός γενικεύεται με τον Κόνωνα με την βοήθεια του Περσικού χρυσού. Τα έσοδα πλέον είναι μειωμένα και ο μισθοφορικός στρατός ανεβάζει τα έξοδα της συντήρησης και άρα τους φόρους και τις εισφορές. Ο μισθοφόρος όμως πληρώνεται περισσότερο και συμμετέχει στο μοίρασμα των λαφύρων. Ο Στρατηγός αρχηγός των μισθοφόρων γίνεται παντοδύναμος και ανεξάρτητος, φτάνοντας σε σημείο να εκμεταλλεύεται ακόμα και τους συμμάχους και αρχίζει να διεξάγει τη δική του πολιτική ανεξάρτητα από την πόλη η οποία πια δεν μπορεί να του παρέχει τα μέσα συντήρησης του στρατού του. Ο Πολίτης πλέον αφήνει την υπεράσπιση της Πόλεως σε τρίτους και παραιτείται από το σύμβολο της εξουσίας, την οπλοφορία. Σε μακρινές αποικιακές Πόλεις με ανομοιογενή πληθυσμό γίνονται μεταβολές και πολιτογραφήσεις και επειδή οι κάτοικοι δεν έχουν το αίσθημα της πραγματικής τους πατρίδας δεν αποκτά όπλα για τη ασφάλειά του.
Οι Θεωρητικοί. Μπορεί κανείς να πει ότι η γέννηση της πολιτικής φιλοσοφίας σκέψης στην Αθήνα είναι αποτέλεσμα της κρίσης του δεύτερου μισού του 5ου και του 4ου αιώνα (ο 5ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την θεωρητική φιλοσοφία). Η Αθήνα παραμένει το πρότυπο Πόλεως και όλοι οι θεωρητικοί και μεγάλοι συγγραφείς του 4ου αιώνα ζουν σε αυτήν. Εμφανίζονται οι σοφιστές που σκοπό έχουν να μορφώσουν τους μελλοντικούς ηγέτες της Πόλης. Ο άνθρωπος, η Πολιτεία και οι Νόμοι είναι στο κέντρο της Ελληνικής Φιλοσοφικής σκέψης. Η καταγωγή των νόμων δεν αποδίδεται στους θεούς και για αυτό μπορούν να αμφισβητηθούν. Το πρόβλημα της αξίας του νόμου είναι κυρίαρχο στην Ελληνική Πολιτική Σκέψη. Κατά τον Πλάτωνα κάθε Κυβέρνηση θέτει τους νόμους προς το συμφέρον της. Υπάρχει η αντίθεση ανάμεσα στο νόμο των ανθρώπων και το φυσικό νόμο. Το Πολίτευμα χαρακτηρίζεται σε καλό και κακό ανάλογο με την υποταγή του στους νόμους (Πολιτικός Πλάτωνα). Έτσι η Δημοκρατία καταδικάζεται από τους Θεωρητικούς επειδή οι νόμοι παραβιάζονται συχνά. Η παντοδυναμία της γνώσης, προέλευση σωστής παιδείας, δημιουργεί μία ανωτερότητα (όχι φυσική) και δικαιολογεί την μεταβολή των νόμων. Η Πόλη κατά τον Αριστοτελική είναι κοινότητα ελευθέρων ανθρώπων ανεξάρτητα από το έδαφος σε αντίθεση με το Ρωμαϊκό κράτος που συνδέεται στενά με εδαφικά όρια. Οι σχέσεις μεταξύ ατόμου και Πόλεως είναι σχεδόν οικογενειακές. Τα εισοδήματα της Πόλης είναι εισοδήματα του καθενός. Παρότι όλοι συμφωνούν για την αναγκαιότητα της παιδείας διαφωνούν για την προέλευση και την απόκτησή της. Για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη είναι η απόκτηση της αρετής, για το Ξενοφώντα η παιδεία είναι στρατιωτική, για τον Ισοκράτη είναι κυρίως η Ρητορική. Η Πολιτεία αγκαλιάζει το σύνολο των ηθικών και φιλοσοφικών προβλημάτων που έχει να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος.
Οι αποτυχίες της Εξωτερικής Πολιτικής και οι αποτυχημένες προσπάθειες για μια ισχυρή συμμαχία.. Η οικονομική κρίση που ακολούθησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο είχε διχάσει την Αθήνα, κατά τον Πλάτωνα, σε δύο Πολιτείες, των φτωχών και των πλουσίων. Κατά τον 4ο αιώνα παρατηρούμε την χρεωκοπία του Αθηναϊκού Ιμπεριαλισμού και αποτυχία οποιασδήποτε ομοσπονδιακής λύσεως – συμμαχία που θα είχε ίσως αποτρέψει την Μακεδονική κατάκτηση. Ο Αθηναϊκός Ιμπεριαλισμός δεν είναι εθνικιστικής φύσεως. Είναι μάλλον στην φύση της Αθήνας η προσπάθεια να επεκταθεί προς Ανατολή και Δύση και παρουσιάζεται περισσότερο σαν ένα ψυχολογικό φαινόμενο Λόγο της ανωτερότητας του πολιτισμού και του πνευματικού της επιπέδου “απαιτούσε” να αποκτήσει την πρώτη θέση στον Ελληνικό κόσμο. Ασφαλώς όμως υπήρχαν και τα υλικά κίνητρα καθώς η εισφορά από τους συμμάχους εξασφάλιζε την πληρωμή διαφόρων μισθών, την συντήρηση του στρατού και τις κληρουχίες απαραίτητες για την κοινωνική ισορροπία καθώς βοηθούσαν στην επίλυση του αγροτικού προβλήματος και εξασφάλιζαν μία πελατεία για να προϊόντα της Αθηναϊκής βιομηχανίας. Φαίνεται λοιπόν ότι αυτός ο Ιμπεριαλισμός ήταν μία εσωτερική ανάγκη για τη διατήρηση της Δημοκρατίας. Για αυτούς τους λόγους οι περισσότεροι Πολίτες ήταν υπέρ του Ιμπεριαλισμού.
Οι δυσαρεστημένοι σύμμαχοι (λόγο των εισφορών και όχι πολιτικών διαφορών) συσπειρώθηκαν γύρω από τη Σπάρτη. Ο Ιμπεριαλισμός αρχίζει σιγά σιγά να χάνει οπαδούς καθώς κατά την διάρκεια του Πολέμου οι χωρικοί δυσαρεστημένοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα κτήματά τους και να ζήσουν μέσα στα τείχη της Πόλης. Η Τριηραρχία και τα έξοδα συντηρήσεως αρχίζουν να βαραίνουν τους πλούσιους. Ο πόλεμος κάνει βαθύτερες τις αντιφάσεις ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και πολλοί αρχίζουν να αναρωτιούνται γιατί να παρατείνεται ανώφελα, χωρίς κανένα κέρδος.. Πολλοί Στρατηγοί όπως ο Κλέων γνωρίζουν ότι η πτώση της Αθηναϊκής “Αυτοκρατορίας” θα ήταν μοιραία για τη Δημοκρατία. Γεννιέται λοιπόν το πρόβλημα της δικαιολογήσεως του Ιμπεριαλισμού. Αυτό φαίνεται και από τη σύγκριση δυο λόγων του Ισοκράτη. Τον Πανηγυρικό του 380 που εμφανίζεται ως υπέρμαχος του Ιμπεριαλισμού και το λόγο που έγραψε το 356 την παραμονή της μάχης των Εμβατών και τον καταγγέλλει με πάθος.
Μετά την Ανταλκίδειο Ειρήνη το 387 η Αθήνα υποχρεούται να σεβαστή την αυτονομία των υπολοίπων Ελληνικών Πόλεων. Μία προσπάθεια ανασύστασης της Αθηναϊκής ηγεμονίας γίνεται με την Β Αθηναϊκή (Ναυτική) Συμμαχία το 378. Αυτή τη φορά όμως για να αποφευχθεί η μετατροπή της Συμμαχίας σε Αθηναϊκή ηγεμονία το σύμφωνο της Συμμαχίας αναγνωρίζει την πλήρη αυτονομία και ελευθερία των Συμμάχων οι οποίοι δεν είναι υποχρεωμένοι να δεχτούν φρουρές, να πληρώσουν εισφορές η να δεχτούν κληρουχίες από την Αθήνα. Κάθε Πόλη διέθετε μια ψήφο στο συνέδριο των Συμμάχων. Η Συμμαχία τελικά απέτυχε καθώς η Αθήνα όπως φαίνεται άρχισε να καταπατά τις συνθήκες στέλνοντας κληρουχίες το 362 στην Ποτίδαια και το 361 στη Σάμο. Το ίδιο αποτέλεσμα είχε η Πελοποννησιακή Συμμαχία, στρατιωτικού επίσης χαρακτήρα κατά την οποία η Σπάρτη αρχικά δεν επεμβαίνει στα εσωτερικά άλλων πόλεων. Κατά τη διάρκεια όμως του Πελοποννησιακού πολέμου μετατρέπεται από Στρατιωτική σε Αυταρχική και αρχίζει να μοιάζει περισσότερο με την Αθηναϊκή.
Ο Ιμπεριαλισμός και η διατήρηση της Αυτοκρατορίας κοστίζει ακριβά και δεν προσφέρει και τίποτα. Ο Ισοκράτης αρχίζει να κατακεραυνώνει αυτή την τακτική και τη θεωρεί Μοναρχική εξουσία. Γύρω στο 360 οι Πολίτες είναι συγκεντρωμένοι γύρω από τον Εύβουλο, απόγοητευμένοι απο την επεκτατική πολιτική των Αθηνών και υποστηρίζουν την αποχή από μακρινές εκστρατείες και ενίσχυση της οικονομίας. Οι πλούσιοι αντί για Τριηραρχίες θα πρέπει να ξοδεύουν τα χρήματά τους για την ανοικοδόμηση της οικονομίας και του εμπορίου ώστε η Πόλη να ξαναβρεί την παλιά της αίγλη. Υπάρχει η πεποίθηση ότι η Αθήνα θα πρέπει να ξανακερδίσει την Ηγεμονία όχι επεκτατικά, αλλά με ευεργεσίες έτσι ώστε η εξουσία θα της παραχωρηθεί ελεύθερα λόγο αμοιβαίας εμπιστοσύνης των Συμμάχων.
Ο Πέρσης, ο “Μεγάλος Βασιλιάς” εξακολουθεί ναι είναι μεγαλύτερος αντίπαλος από τη Σπάρτη. Υπάρχουν σοβαρές σκέψεις να σχηματιστεί κοινό μέτωπο εναντίων του εχθρού. Παρατηρείται μία απόμάκρυνση απο την παραδοσιακή Ιμπεριαλιστική Πολιτική και η αρχή ενός Παν-ελληνιστικού αισθήματος. Το αίσθημα αυτό της Ελληνικής υπεροχής - όχι τόσο φυλετικής αλλά πνευματικής - εναντίων των βαρβάρων προϋπήρχε καθώς και η συνείδηση ότι ανήκαν στην ίδια πολιτιστική και γλωσσική κοινότητα. Αυτό που δεν υπήρχε όμως ήταν η αντίληψη μιας πολιτικά ενοποιημένης Ελλάδος, χωρίς αυτό να σημαίνει προσβολή της αυτονομίας της κάθε Πόλης. Οι Συμμαχίες ήταν απλώς Στρατιωτικές Συμμαχίες, συνοδευόμενες τελικά από την κυριαρχία της μιας Πόλεως πάνω στην άλλη, περισσότερο μία άσκηση ηγεμονίας παρά μια προσπάθεια ένωσης της Ελλάδος. Αυτός είναι και ο λόγος που τελικά όλες απέτυχαν. Κοινός στόχος όμως παραμένει εκτός από την κοινωνική ειρήνη και την πολιτική ισορροπία η προστασία εναντίων των βαρβάρων και η κατάκτηση της Μικράς Ασίας.
Ο Φίλιππος που έχει ήδη καταλάβει την εξουσία από το 359 επιτέθηκε σε περιοχές που η Αθήνα είχε εγκαταστήσει κλειρουχίες και εμπορεία όπως η Θράκη και η Αμφίπολη κάτι που είχε δραματικές επιπτώσεις για την Αθήνα. Ενώ ο Δημοσθένης κηρύσσει την ένωση εναντίων του Φιλίππου (τον οποίο και θεωρεί βάρβαρο) ο Ισοκράτης (μοναρχικές τάσεις και πίστη στη φυσική ανωτερότητα του ηγέτη) τον καλεί να μπει επικεφαλής όλων των Ελλήνων και να κατακτήσει την Ασία. Ο Φίλιππος φαίνεται ως ο μόνος ικανός να επιβάλει στις Ελληνικές Πόλεις την ειρήνη (όπως και τελικά έγινε με τη συνθήκη της Κορίνθου το 338) και να προχωρήσει σε στρατιωτική εκστρατεία εναντίων της Ασίας. Ο Ηγεμόνας της νέας αυτής Συμμαχίας δεν είναι πλέον μια Πόλη αλλά ένας άνθρωπος (επιβεβαίωση της σκέψης του Ισοκράτη). Είναι το τέλος της κλασσικής Ελληνικής Πόλης. Ο Αλέξανδρος θα γίνει το πορτραίτο του ιδανικού κατά τους Θεωρητικούς Ηγέτη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου